ŠLEM I ŠAJKAČA VOJNI FAKTOR I JUGOSLOVENSKO-NEMAČKI ODNOSI (1918-1941)

Osnovna tema knjige je analiza jugoslovensko-nemačkih vojnih odnosa od 1919. do 1941. godine. Naizgled uskostručan predmet istraživanja je stavljen u znatno širi kontekst i sagledavan iz više uglova. Autor je posmatrao značaj vojnih odnosa kroz tri važna pitanja: diskontinuitet jugoslovensko-nemačkih u odnosu na srpsko-nemačke vojne odnose, međusobno sagledavanje vojnih krugova, te uticaj političkih i ekonomskih međunarodnih prilika na razvoj vojnih odnosa na bilateralnom planu. Ovakav pristup je omogućio analizu uticaja nemačke i francuske vojne organizacije, misli i doktrine na razvoj srpske i jugoslovenske vojne sile čiji rezultati su bili vidljivi 1914–1915. odnosno 1941; zatim uticaja viđenja drugog na vojne, političke i ekonomske bilateralne odnose, te raskoraka i usklađivanja interesa dveju strana u skladu sa savezničkim, prijateljskim i neprijateljskim odnosima sa drugim evropskim silama i državama, što je omogućilo autoru donošenje argumentovanih zaključaka o značaju vojnog faktora na razvoj bilateralnih odnosa.

Denda je analiziranjem diskontinuiteta u srpsko-nemačkim i jugoslovensko-nemačkim vojnim odnosima postavio dva važna pitanja. Zbog čega je postojalo drastično ratno iskustvo srpske vojske 1914. i 1915. i jugoslovenske vojske 1941. godine? Ne manje važno je autorovo suprotstavljanje postojećem tumačenju u domaćoj istoriografiji da je prelazak sa prusko-nemačkog na francuski model vojske – izvršen posle Prvog svetskog rata – predstavljao modernizacijski napredak. Denda je zaključio da su pitomci školovani u Pruskoj od sredine XIX veka, i u većem broju posle sticanja nezavisnosti, postavili temelje obrazovanja, organizacije i doktrine srpske vojske, koji su upotpunjeni preuzimanjem obrasca militarizacije društva, što je kao konačni ishod imalo dve velike pobede nad austrougarskom vojskom 1914. i poštovanje visokih oficira nemačke carske vojske stečeno 1915. godine. Među srpskim oficirima koji su iskazivali veliko poštovanje prema prusko-nemačkom modelu, posebno su se isticali pripadnici organizacije „Ujedinjenje ili smrt“ poznatije pod nazivom „Crna ruka“.

Posle Prvog svetskog rata jugoslovenska vojska je ustrojena usvajanjem „modernijeg“ francuskog modela, a Denda prihvata zaključak Ervina M. Gibsona da je francuska vojska posle 1924. predstavljala kadrovsku i profesionalnu ruinu. Jugoslovenski politički vrh se direktno mešao u vojnostručna pitanja i kadriranje. Protekcionizam je nagrizao oficirski kor do 1941. godine. Time je napušten profesionalizam kojim se odlikovala srpska vojska, što je prema mišljenju autora imalo fatalne posledice po jugoslovensku vojsku (str. 116). Među oficirima, nosioci novog pravca su bili članovi organizacije „Bela ruka“ na čelu sa Petrom Živkovićem. Svoj doprinos dao je i kralj Aleksandar Karađorđević, penzionisanjem velikog broja generala koji su bili predstavnici nemačke škole ratovodstva i istakli se u ratovima 1912–1918, posebno krajem 1930. kada se lično angažovao na tom pitanju bez znanja ministra vojske i mornarice generala Stevana Hadžića. Francuska vojna doktrina se zasnivala na defanzivi i vatrenoj moći, od 1921. do sredine tridesetih, stvarajući trom mentalitet, spore pokrete i nespretan sistem snabdevanja, okamenivši strateške i taktičke pouke iz Prvog svetskog rata. Bitke su morale da se vode prema planu, samoinicijativa je sputavana i bilo je malo elemenata pokretnog rata (117, 118). Preuzimajući francuski model za jugoslovensku vojsku, unet je važan element koji je znatno uticao na oficirski kor i školovanje novih generacija. Samoinicijativa koja je podsticana u pruskoj i nemačkoj vojnoj misli, i kojom se odlikovala srpska vojska tokom ratova 1912–1918, zamenjena je strogim poštovanjem hijerarhijske nadređenosti. Sistem opštijih direktiva zamenjen je sistemom naređenja, kojim su do detalja razrađivane pretpostavke vođenja operacija, a od oficira i podoficira se očekivalo da ih bezuslovno izvršavaju bez mogućnosti prilagođavanja faktičkom stanju na terenu. Francuski uticaj je znatno ojačao posle potpisivanja sporazuma o prijateljstvu i tajnog vojnog protokola 1927, a privremeno je umanjen dolaskom generala Ljubomira Marića na čelo vojske. Njegovom smenom, generali Dušan Simović i Milutin Nedić označili su povratak francuskim uzorima. Iako su manevri kod Brčkog 1935. i Krupski manevri 1937. pokazali svu pogubnost uticaja „Bele ruke“ Petra Živkovića i „modernizacijskih procesa“ koje su oni sprovodili (124), jugoslovenski vojni vrh je počeo da shvata značaj nemačke vojne doktrine tek sa njenim prvim uspehom u Poljskoj, ali je bio sumnjičav u njenu upotrebu protiv velikih sila. Tek je brzi slom Francuske bio evidentan dokaz da je francuska vojna doktrina, na kojoj se zasnivao razvoj jugoslovenske vojske, bila prevaziđena.
Napustivši model srpske vojske, jugoslovenski rukovodeći vojni krugovi su dugo zanemarivali reorganizaciju nemačke vojske. Prema principima Hansa fon Zekta, od 1921. formirana je mala, visokoprofesionalna, disciplinovana i najsavremenije obučena vojska, koja je bila sposobna za izvođenje modernih ofanzivnih vojnih operacija i isticala vojno liderstvo koje se moglo primeniti od kaplara do generala, podržavajući samoinicijativu i slobodno rasuđivanje do najnižih nivoa komandovanja. Zbog toga je period od 1921. bio jedinstven u nemačkoj vojnoj istoriji pa su postavljani izuzetno visoki standardi za vojnike, podoficire i oficire, a svaki od njih je u slučaju potrebe mogao da preuzme više komandne položaje od onih koje su u tom momentu imali. Od 1923. insistirano je na sposobnosti za manevarski rat, zbog čega je vojska morala da bude izdržljiva za duge marševe, da bi iz formacije za marš lako mogla da se transformiše u formaciju za napad. Posebna pažnja je posvećena obuci podoficira, za koje nije bilo ograničenja Versajskog mirovnog ugovora, te su spremani za oficirske položaje. Fon Zekt i njegovi saradnici su shvatili da je rat postao stvar tehnologije, koju je mogla da pravilno iskoristi samo obrazovana elita. Jugoslovenski pokušaj da usvoji novu nemačku doktrinu „munjevitog rata“ bio je osuđen na propast, jer ga je bilo gotovo nemoguće sprovesti preko oficira koji su naučeni da bezuslovno slušaju nadređene, a kratak vremenski interval do Aprilskog rata nije olakšao reorganizaciju.
Sagledavajući temu u znatno širim okvirima, autor je analizirao bilateralne odnose na vojnom planu i iz ugla viđenja drugog, istakavši na koji način su pozitivne i negativne posledice iskustava iz Prvog svetskog rata uticale na vojni i politički vrh dveju zemalja da razvijaju odnose. U tom pogledu važan segment su činile vojna diplomatija i obaveštajna služba, te njihova saradnja sa diplomatskom i konzularnom službom, ali nisu izostavljeni pozitivni i negativni uticaji paralelnih partijskih i državnih struktura u Trećem rajhu – posebno aktivnosti Franca Nojhauzena i držanje poslovnih krugova. Jedan od značajnih rezultata Dendinih istraživanja jeste i prvi put jasno istaknuta uloga Nikole Pašića u prevazilaženju negativnih iskustava kao priprema terena za buduće zbližavanje dve države. U ovom delu, pak, vidljivo je oslanjanje na nemačke izvore, iako bi korišćenje i arhivske građe jugoslovenske provenijencije, sačuvane u znatno manjem obimu, potvrdilo rezultate do kojih je autor došao. Po pitanju isporuka za jugoslovensku vojsku i razvoja vojne industrije u Jugoslaviji, nemačke firme su bile suočene sa jakom francuskom i čehoslovačkom konkurencijom koja nije uvek bila zasnovana samo na kvalitetu proizvoda, već i na trenutnim političkim i ekonomskim odnosima, ličnim koristima koje su pojedini jugoslovenski generali imali od liferacija za vojsku, što nije bio slučaj prilikom nabavki za ratnu mornaricu i vazduhoplovstvo. Denda je jasno pokazao kako je Glavni đeneralštab menjao procene Nemačke od potencijalnog saveznika 1935, preko neutralnog držanja 1936–1937, do potencijalnog neprijatelja od kraja 1938. i kako su nemački oficiri počeli da menjaju sliku o snazi jugoslovenske vojne sile posebno posle manevara iz 1935. i 1937. godine. Ništa manje nisu zanimljive ni poslednje dve glave o održivosti jugoslovenske politike oružane neutralnosti, uticaju razvoja situacije na frontovima i političko-ekonomskih odnosa sa velikim silama koji su na kraju doveli do Aprilskog rata. Sve navedeno ukazuje na to da je pred nama vrlo korisna naučna monografija koja će privući pažnju ne samo vojnih istoričara već i onih koji se interesuju za različite aspekte jugoslovensko-nemačkih odnosa i razvoja jugoslovenske države u međuratnom periodu. - Srđan Mićić